آرامگاه باربُد موسيقيدان بزرگ ايراني آرامگاه باربد در جهرم واقع در استان فارس
جعفر سپهری
شهرستان جَهرُم در استان فارس جاي گرفته است. اين شهرستان از شمال به شهرستان فسا، از باختر و جنوب به شهرستان فيروزآباد، از خاور به شهرستان داراب، از شمال باختر به شهرستان شيراز و از جنوب خاور به شهرستان لار محدود مي شود. جهرم از شهرهاي بسيار کهن ايران است كه نام قبلي آن «گهرم» به معناي جاي گرم بوده است.
از اين ريشه نام هاي شهرهاي جهرم، گهرام، تهران، تارم هنوز بيان مي شوند. ساختار آن را به هما دختر بهمن فرزند اسفنديار پادشاه اساتيري ايران نسبت مي دهند. فردوسي در شاهنامه از آن در عصر ساسانيان ياد كرده و نام دلاور ايراني يعني گَهرم را بر آن نهاده است. هم چنين در تاخت و تاز اسكندر مقدوني از جهرم نام مي برد و اين شهر را در عصر پادشاهي بهرام گور دشتي بي آب مي خواند.
به روايت پژوهشگران، دانشمندان و مورخان اين شهر، چهار سده پيش از ميلاد مسيح توسط اردشير اول،(مِمنون = خوش حافظه)، پنجمين پادشاه هخامنشي بنا شد. اين شهر در دوره هخامنشي و ساساني داراي موقعيت مناسب و مركز اقامت شاهزادگان بوده و در فارسنامه ابن بلخي آمده است: هركس وليعهد شدي جهرم او را بودي.به استناد نوشته هاي استخري، ابن بلخي و حمدالله مستوفي، جهرم قلعه اي بزرگ، معروف به خورشه و خورشاه داشت كه فاصله آن تا شهر، پنج فرسنگ بود. اين دژ بعدها به همت خواجه نظام الملک توسي تعمير و مرمت شد.
در جنوب شهر جهرم روي تپه اي آتشكده ساساني(معروف به قدمگاه) ديده مي شود كه بر تمامي شهرستان جهرم مشرف است. آرامگاه باربُد موسيقيدان بزرگ ايراني در مجاورت آن قرار دارد.
در مجاورت شهر جهرم، يکي از بزرگترين غارهاي دست ساز باستاني جهان به نام سنگ اشکن قرار دارد. ستون هاي اين سازه باستاني، شکوه معماري دوران باستان را به خوبي نشان مي دهد.(اين غار دست ساز همانند غار دست ساز کوجَنَق مشکين شهر است). غار طبيعي بونيز هم در گردشگاهي به همين نام قرار دارد.
در ميانه راه شيراز به جهرم، شهر خفر قرار دارد. آبشار زيباي خفر، محل مناسبي براي استراحتي کوتاه و حرکت به سوي آرامگاه مکعب شکل جاماسب حکيم، دانشمند فرزانه ايران باستان است. به گفته روايت هاي شفاهي، جاماسب که ستاره شناسي خبره بود، ظهور پيامبر اسلام را پيش بيني نمود و پيشاپيش به وي ايمان آورد. پس از سفري به مکه دستور داد تا براي وي ساختاري همانند آن بسازند و پس از مرگ وصيت کرد تا او را در آن بنا دفن کنند.براي رسيدن به اين بناي تاريخي باشکوه بايد از کوچه باغ هاي زيبا گذشت و سرانجام چند دقيقه اي هم کوهپيمايي نمود. پس از خفر به شهر باب انار (بابا انار) و آبشار زيباي آن مي رسيد.
غار وراء
وراء در فارسي ميانه به معناي دژ، قلعه، بلندا، کنار و پهلو آمده است. پيشينه تاريخي غار وراء به چهار دوره تاريخي تقسيم مي شود. دوران باستان تا زمان ساسانيان، دوران ساسانيان تا اسلام، دوران پس از اسلام و دوران معاصر.
1 - دوران باستان تا زمان ساسانيان
غارهايي که داراي هفت حوضچه بوده و در بلنداي کوه قرار گرفته باشند نيايشگاه مهر هستند. هفت، عدد مقدس آيين مهر است. مهرپرستان در هنگام خشک سالي، دعا و نيايش برگزار مي کرده اند. مي توان گفت با توجه به اين که غار در جهت برآمدن خورشيد قرار داشته است، از آن براي نيايش بامدادي سود مي برده اند، و مراسم قرباني نمودن گاو را برگزار مي کردند.
2 - دوران ساسانيان تا دوران اسلام
در اين دوران آثار مجسمه مهر زدوده شده اما مهر به صورت يک فرشته مورد نيايش مردم بوده است.
3 - دوران پس از اسلام تا دوران معاصر
اين غار با داشتن موقعيت سوق الجيشي مناسب و ايمني کافي و همچنين آب گوارايي که از سقف غار مي چکد، (يادآور نيايشگاه چک چک در نزديکي اردکان يزد) به همراه جانوران و پرندگان شکاري دره مجاور، کوک ويش، و کشتزارهاي ديم، تخته بش کار، محل سکونت کوهي ها و عياران بوده و مزار چند کلانتر پهلوان در نزديک رودخانه وجود دارد.
4 - دوران معاصر
در دوران معاصر اين غار مورد استفاده شکارچيان بوده که متأسفانه از سوي ايشان آسيب هايي به غار وارد شده است. اما در سال 1320-1316 نخستين دوره بازسازي آن آغاز شد. هم اکنون نيز با همياري مردم نيکوکار جهرم، کار بازپيرايي غار و پيرامون آن توسط کوهنوردان درحال انجام است.
براي رسيدن به اين غار که در جاده لار قرار دارد، پس از طي جاده خاکي کوتاهي به توقفگاه خودروها مي رسيد. از اينجا پياده روي آغاز مي شود. پس از رسيدن به دوراهي، راه سمت راست به سوي غار وراء رفته که پس از حدود يک ساعت کوه پيمايي مي توان به آن رسيد. راه سمت چپ به سوي مناطق زندون وراء، هفت اودون، خوگونيش، اوقاضي، خرزهره، گلوناربشکار، اوگل کو، تخته بش کار مي رود. رفتن به اين مناطق نياز به راهنماي آشنا به مسير دارد.
واژه نامه غار ورا
زندون وراء = ديواره هاي بلند و صاف دره تا غار وراء به ديوارهاي زندان مانند شده است.
هفت اودون = هفت آب دان، هفت چشمه، هفت حوض. در ارتفاعات البرز مرکز مشرف به تهران، در ميانه راه پناهگاه پلنگ چال به قله شاه نشين، منطقه اي به نام هفت چشمه يا هفت اُودوني (هفت آب داني) وجود دارد.
خوگونيش =خواب+گاو+ نيش. محلي که در آن مار، گاو خوابيده را نيش زده است. در آيين مهر براي قرباني نمودن گاو نر، آن را به پهلوي چپ و رو به مشرق مي خواباندند و سپس با خنجر شاهرگ آن را مي شکافتند. در مجسمه هاي برجاي مانده از مهر، در هنگام قرباني نمودن گاو، مار و کژدم هم به عنوان نمادهاي بي مرگي، برخي اندام هاي گاو را نيش مي زنند.
اوقاضي = آب، چشمه قاضي.
خرزهره = نوعي گياه.
گلوناربشکار = آبشخوري که پيرامون آن شکار به وفور يافت مي شود.
اوگل کو = آب+گِل+کوي. باريکه اي در کنار آب که مسيري پُر از گِل است.
تخته بش کار = زمين کشاورزي ديم.
منبع: CHN
محدود کردن نخستین ساختار سیاسی و اجتماعی ایران به دوره هخامنشی، جای تأمل بسیار دارد چراکه پیش از حکومت هخامنشیان، ایلامی ها در جنوب غربی کشور دارای تمدن و سیستم حکومتی مقتضی بودند و پس از آن هخامنشیان از همان ساختار، قوانین و رسم الخط ایلامی ها استفاده کردند.